محمود فاضلی بیرجندی

احسن التواریخ یکی دیگر از سالنامه های فارسی است. اخباری از سده نهم و دهم در این کتاب ثبت است. اخبار را از سال ۸۰۷ آغاز کرده: سال گذشته شدن تیمور؛ و به سال ۹۸۵ پایان می یابد: سال سلطنت محمد خدابنده.

حسن بیگ روملو، نگارنده این کتاب خبرهایی را گرد آورده که بیشتر سیاسی و حکومتی است. خبرهایی از دوره استیلای حاکمیت های متقارن بر ایران: گورکانیان، آق قویونلو، و قره قویونلو. در گزینش و نگارش خبرها نگاهی هم به رخدادهای خراسان داشته و آن را هر چند یک بار زیر عنوان مجزا باز می گوید. خبرهای زیاد هم از آسیای صغیر دارد که بیشتر در بخش پایانی کتابش آورده است.

در دوره ای که احسن التواریخ به نگارش خبرهای آن برخاسته، رخداد تاریخسازی چون افتادن قسطنطنیه هم به وقوع پیوسته که پایان سده های میانه بود و آغاز نوزایی. روملو گزارش مفصل تری را از این رخداد ثبت کرده است. اما بقیه رخدادها را، در طول نزدیک به ۲۰۰ ساله مورد نظر خود، گذرا نقل کرده. زبان او زبان نسبتا ثقیل و گاه مسجع است.
گهگاه گزارشی جز رخدادهای حکومتی دارد. از آن گزارش ها، یکی تکرار خبر بارش گندم در قاین است که مردم از آن گندم نان پختند! (ص ۱۴۸۱).

او ارادت خاص به شاه اسماعیل صفوی دارد. اما در جاهایی خبری نوشته که خونخواری و سنگدلی او را بازگو کرده است. (آدم سوزی او / ص ۱۲۵۷).

نادر خبرهایی از وقایع طبیعی مثل زمین لرزه و سیل هم داده. خبرهای او کوتاه است. مگر یک جا که خبر وفات شاه تهماسب را نوشته، و اخلاق و احوال او را شرح داده است.

اما از احوال و اخبار اجتماعی چیزی ندارد. مثلا پس از خواندن ۱۸۲۷ صفحه کل این کتاب، از یهودیان یا مسیحیان ساکن در ایران خبری به دست نمی آید. یک کلمه از زرتشتیان ننوشته. حتی واژه زرتشتی در این کتاب نیامده. چند جا واژه گبر آمده که عمدتا به قوم های دیگر داده شده. می دانیم که زرتشتیان و یهودیان در سده های میانه در ایران کم نبوده اند. مولفی با فضل و مطلع که در دستگاه حکومت هم آیند و روندی داشته چندان غرق منظومه فکری صفویان بوده که چیزی جز آن چه حکومت بدو القا می کرده، نمی دیده است. آیا مورخان حکومتی تکرار همدیگرند؟ چرا این گونه آثار در تاریخ پر حادثه میهن ما بر جا مانده است؟

احسن التواریخ، سیمایی از جهان نگری صفوی و ایران سال های ۸۰۰ و ۹۰۰ قمری به دید آورده دارد. ایرانی که در آن سخن از زنان هم نمی بایست آورد. مگر وقتی زن یا خواهر سلطان بوده، که درگذشته است. گرفتاری با “زن”، نیز گرفتاری امروزی ما نیست.