پرنیان سلطانی: تاریخچه ساخت سفال در ایران به سال‌های بسیار بسیار دور برمی‌گردد. پژوهش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد قدمت ساخت سفال در فلات ایران به ۸هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. این یعنی از عمر نخستین و مهم‌ترین اختراع ساخته شده به‌دست بشر در کشور ما بیش از ۱۰هزار سال می‌گذرد. سفال که در ابتدا برای انسان نخستین حکم ظروفی را داشت که از آن برای نگهداری آب و غذا استفاده می‌شد به مرور طرح و رنگ به‌خود گرفت و به یکی از هنرهای دوره خودش تبدیل شد؛ هنری که تا امروز هم در کشور ما رواج دارد. هم‌اکنون چند استان کشور قطب تولید سفال ایران لقب گرفته‌اند که سفال‌های ساخته شده در آنها به استان‌های دیگر و حتی کشورهای مختلف دنیا صادر می‌شود. هر چند سهم صادرات ما در این حوزه بسیار کم است و این پتانسیل وجود دارد که بتوانیم هنر سفالگران ایرانی را بیشتر و بهتر به دنیا عرضه کنیم اما با این حال هنر سفالگری در ایران با جدیت در حال انجام است. در ادامه سری به قطب‌های تولید سفال کشور زده‌ایم تا ببینیم در این شهرها و استان‌ها چند کارگاه ساخت سفال وجود دارد و درآمد چند نفر از اهالی شهر از کهن‌ترین دست‌سازه بشر تامین می‌شود.

۸۲۰کارگاه درلالجین؛ شهر جهانی سفال
بی‌شک مهم‌ترین قطب سفال ایران، همدان و شهر لالجین است؛ شهری که ۱۱تا ۱۲هزار نفر جمعیت دارد اما ۱۵هزار نفر در حوزه سفالگری این شهر مشغول به فعالیت هستند. این یعنی علاوه بر عمده جمعیت شهر لالجین، اهالی شهرهای همجوار نیز برای کار در حوزه سفالگری به این شهر می‌آیند. براساس آخرین اطلاعات موجود از شهر لالجین، جمعیت این شهر در روزها بین ۲۷تا ۲۸هزار نفر است و شب‌ها این تعداد به ۱۱تا ۱۲هزار نفر می‌رسد. شاید برایتان جالب باشد بدانید لالجین که حدود ۵سال پیش به‌عنوان شهر جهانی سفال انتخاب شد، ۸۲۰ کارگاه خانگی و تجاری و ۲۳۰فروشگاه عرضه سفال دارد.

۵۰۰سفالگر در استان گیلان
استان گیلان هم یکی از قطب‌های مهم سفال در ایران است. سالانه ۲میلیون و ۳۰۰هزار دلار ارز از صادرات گمرکی و چمدانی صنایع‌دستی گیلان عاید کشور می‌شود که دست‌کم ۱۰تا ۱۵درصد آن سهم سفال است. درباره سفال گیلان هم گفته می‌شود بیش از نیمی از سفال تولیدی این استان شمالی در خود گیلان به فروش می‌رسد، حدود ۴۰درصد آن به بازارهای استان‌های دیگر می‌رود و ۱۰درصد باقی‌مانده به کشورهای حاشیه خزر و خلیج‌فارس، اروپا و استرالیا صادر می‌شود. گیلان هم‌اکنون ۵۰۰سفالگر دارد که این افراد با تولید گَمَج، گلدان، ظروف آشپزخانه، تابه سفالی، نَرخِه، نمک‌یار، کوزه، تنور و…، این استان را به یکی از قطب‌های سفال کشور تبدیل کرده‌اند.

۱۴  کارگاه فعال، سهم خراسان‌رضوی
سفالگری در استان خراسان‌رضوی پیشینه‌ای ۵هزار ساله دارد و شهر گناباد و روستای «مند» را می‌توان به‌عنوان مهد این هنر معرفی کرد. در گذشته ۲نوع سفال «رسی» و «جسمی» در مند تولید می‌شد که به‌عنوان چینی سنتی شهرت داشت اما هم‌اکنون سفالگری این روستا با روش‌های مختلفی مثل بدل چینی و سفال رسی ساخته می‌شود. این در حالی است که سال‌های نه‌چندان دور در روستای مند ۱۲۰ کارگاه وجود داشت که در هر یک بین ۷تا ۸نفر مشغول به‌کار بودند؛ یعنی تقریبا همه اهالی روستا به‌کار سفال می‌پرداختند. اما هم‌اکنون فقط ۱۴کارگاه فعال سفالگری در این روستا وجود دارد. با این حال سفال‌های این روستا به دیگر شهرهای استان و استان‌های همجوار صادر می‌شود.

۳۰۰هنرمند قمی سفالگر هستند
این درست است که هنر اصلی مردم قم، انگشترسازی است و ۱۲۰۰هنرمند انگشترساز در قالب هزار کارگاه انگشترسازی این استان به فعالیت می‌پردازند اما این استان در حوزه سفال هم حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد. هنر سفالگری سیدمحمد میرقیصری با نام هنری «زرین‌فام» کاشی هفت‌رنگ احمد کبیری و لعاب سبز قمی رضا سرکارپور نمونه‌های منحصر به‌فرد هنر سفال و سرامیک این استان است. هم‌اکنون بیش از ۳۰۰هنرمند قمی در عرصه سفال فعالیت می‌کنند که بیشتر آثارشان در همین استان به‌فروش می‌رسد.

۲۵هزار سفالگر در آذربایجان‌شرقی
بی‌شک یکی دیگر از قطب‌های سفالگری ایران، آذربایجان‌شرقی است. وجود کوه «عون بن‌علی» و رشته کوه سرخ‌فام که سرشار از خاک رس است، موجب شده تا فعالان سفالگری در این استان منبع ارزانی برای کار خود پیدا کنند. هم‌اکنون شهرهای تبریز، مرند، زنوز، کوزه‌کنان و… را می‌توان قطب‌های تولید سفال این استان در نظر گرفت که نزدیکی آنها به مرز موجب شده است تا سفال‌هایشان به‌راحتی در بازارهای محلی نخجوان، جمهوری آذربایجان و شهرهای مرزی ترکیه از جمله ایغدیر و وان به فروش برسد. هم‌اکنون در آذربایجان‌شرقی بیش از ۲۵هزار نفر به‌صورت مستقیم به سفالگری مشغول هستند و سفال به‌صورت غیرمستقیم برای حدود ۱۰۰هزار نفر در این استان ایجاد اشتغال کرده است.

۴۵  کارگاه سفال در شهرضا  اصفهان
شهرضا  اصفهان از گذشته‌های دور به‌دلیل اینکه خاک آن مستعد ساخت سفال بود به‌عنوان یکی از مراکز صنعت سفال و سرامیک در کشور شناخته می‌شود. سفال این شهر سابقه ۷۰۰ساله دارد و از دوران صفویه آغاز شده است. ضمن اینکه لعاب فیروزه‌ای و طرح گل و ماهی که نماد زندگی در آب است از ویژگی‌های منحصر به‌فرد سفال این منطقه به‌حساب می‌آید. براساس آخرین اطلاعات رسیده از شهرضا هم‌اکنون ۲۵کارگاه حرفه‌ای و ۲۰کارگاه خانگی سفالگری در شهرضا وجود دارد که این کارگاه‌ها زمینه اشتغال ۱۵۰نفر را فراهم کرده‌اند.

۳۰۰  نفر فعال سفالگر در میبد یزد
ناگفته پیداست شغل مردمان شهرهای کویری از گذشته‌های دور با سفال گره خورده است. شهر میبد یزد هم از این قاعده مستثنی نیست. سابقه سفالگری در یزد به هزاره پنجم قبل از میلاد می‌رسد اما اوج شکوفایی این هنر در یزد در دوره آل‌مظفر اتفاق می‌افتد. در این میان میبد مرکز مهم سفال و سرامیک استان یزد به‌حساب می‌آید که با نقش‌های برگرفته از حال و هوای کویر مانند خورشید خانم، مرغ و ماهی، اسب سوار و پادشاه و… نامش را در این حوزه بلندآوازه کرده است. هم‌اکنون حدود ۲۰۰تا ۳۰۰نفر از اهالی این شهر در حوزه سفال فعالیت دارند.

۵ هزار سفالگر در شهرستان میناب
سفالگری در شهرستان میناب استان هرمزگان براساس شواهد تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی قدمتی ۳۵۰۰ساله دارد. در این شهرستان که ساخت سفال یک شغل آبا و اجدادی به‌حساب می‌آید، ۲۶۰کارگاه خانگی سفال وجود دارد و حدود ۵هزار نفر به سفالگری مشغول هستند. گلدان، قلیان و اسفندسوز از سفالینه‌های ساخته شده در این منطقه است. همچنین ساخت مجسمه‌های کوچک سفالی در این شهرستان رواج دارد که محلی‌ها به آن «توتم» می‌گویند. توتم‌ها که به شکل شتر، میمون، سمور و اسب ساخته می‌شوند، بیشتر جنبه اسباب‌بازی دارند و با هدف بازی کودکان ساخته می‌شوند.

۵۵واحد تولید سفال سهم شهر خلاق سفال
سمنان هم یکی دیگر از استان‌های کویری کشور است که سفال در آن نقش پررنگی دارد. براساس یافته‌های باستان‌شناسی، تپه‌حصار در نزدیکی شهر دامغان یکی از مکان‌های تولید سفال در گذشته بوده که پیشینه سفالگری در آن به ۶هزار سال پیش برمی‌گردد. شاهرود، گرمسار و دامغان از شهرهای استان سمنان است که کار مردمانش با سفالگری گره خورده. براساس آخرین آمار ارائه شده از سوی مسئولان این استان هم‌اکنون ۵۵واحد تولید محصولات سفالی در استان فعال است که در مجموع  زندگی حدود ۲هزار نفر را به این هنر گره زده و موجب شده عنوان شهر خلاق صنایع‌دستی با محوریت سفال و سرامیک به این استان برسد.

۱۰۰  سفالگر  در کلپورگان؛ موزه زنده سفال دنیا
کلپورگان استان سیستان و بلوچستان را در دنیا با عنوان «موزه زنده سفال» می‌شناسند؛ موزه‌ای که قدمتش را بر مبنای آثار موجود، ۷هزار سال تخمین زده‌اند و علاوه بر ثبت ملی در سال ۱۳۸۱، در سازمان یونسکو هم به ثبت جهانی رسیده است. زنان بلوچ در روستای کلپورگان که مهم‌ترین مرکز تولید سفال استان به‌حساب می‌آید، به تولید کاسه، بشقاب، قندان، قوری، گلدان، سینی و کوزه سفالی می‌پردازند و آنها را هر ساله در معرض دید ۲۵۰تا ۳۰۰هزار گردشگر داخلی و خارجی قرار می‌دهند. تمام این سفال‌های خیره‌کننده کار حدود ۱۰۰سفالگر است که در هنر خودشان به هیچ عنوان از چرخ سفالگری استفاده نمی‌کنند. این سفال‌ها همگی با دست ساخته می‌شوند و سفالگران بدون هیچ تغییری در هنر ۷هزار ساله‌شان، با یک تکه چوب، نقش و نگارهای روی آن را رقم می‌زنند.

۱۱میلیون دلار؛صادرات سفال به کشورهای عربی

با وجود پتانسیل بالایی که در تولید ظروف سفالی در کشورمان وجود دارد اما در صادرات این هنر ناب ایرانی به دنیا شرایط چندان خوبی نداریم تا جایی که سال گذشته فقط ۱۲۶میلیون دلار صادرات صنایع‌دستی داشتیم که این مبلغ کمتر از ۰٫۵درصد صادرات غیرنفتی ایران است. در این میان سهم مجسمه و سایر اشیای تزئینی ازجمله سفال، ۷٫۷هزار تن با ارزش بالغ بر ۱۱میلیون دلار بوده که به‌نظر می‌رسد با ایجاد شرایط بهتر این عدد می‌تواند بسیار بیشتر از اینها باشد.
هم‌اکنون سفال‌های ما به کشورهای عراق، کویت، امارات، عمان و قطر صادر می‌شود درحالی‌که این روزها کشورهایی مانند آلمان، آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، ارمنستان و… بزرگ‌ترین خریداران محصولات سفالی در دنیا هستند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد ظروف سفالی این روزها در دنیا بیش از ۱٫۶میلیارد دلار خرید و فروش می‌شوند و اگر ایران بتواند خودش را وارد این بازار بزرگ کند، با یک تیر چند نشان خواهد زد؛ هم صادرات غیرنفتی‌مان به‌شدت افزایش پیدا می‌کند، هم هنر ناب ایرانی در حوزه سفال بیش از پیش در دنیا دیده می‌شود و هم قطب‌های تولید سفال کشورمان با انگیزه بیشتری به‌کار تولید ظروف سفالی بدون لعاب و لعاب‌دار می‌پردازند.