محمود فاضلی بیرجندی

این عکس چراغ کاربید است. چراغی که با تمدن بزرگ و قدیم ما پیوند داشت که بر کاریزها پی ریزی شده بود.

ممکن است کمتر کسی به گمانش رسیده باشد که کندن کاریزها و درآوردن آب از چند فرسخ در زیر زمین چه گونه ممکن شده است؟ و کسانی که روزهای زیادی در زیر زمین به سر می بردند و کاریزی می کندند در تاریکی زیر زمین با چه ابزاری پیرامون خود را می دیدند و مسیر خود را بازمی¬ شناختند؟

این چراغ کاربید بود که راه آنان را در زیر زمین روشن می کرد. نیاکان ما دریافته بودند که سوختن چراغی در زیر زمین که با پیه یا نفت روشن شود، هوا را می سوزد و دیگر زندگی در آن جا شدنی نیست. پس باید چراغی در زیر زمین برافروخت که هوا را از میان نبرد. چاره این کار سنگ کاربید شد که در گفتار مردم محل آن را سنگ کارپیت نامیده بودند. سنگ را از معدن¬هایی به دست می آوردند و در چراغ کارپیت، به کار می بستند. سنگی که می سوخت و روشنایی می داد.

چراغ، محفظه ای داشت که با سنگ کاربید می انباشتند. میله بالای محفظه را می پیچاندند تا در بسته شود. وقتی کاریزکَن پا به دالان کاریز می گذاشت به قدر یک فنجان آب روی سنگ های محفظه می ریخت و می ماند تا گازی از ترکیب سنگ با آب برخیزد. گاز از لوله کوچکی بیرون می زد که در بدنه محفظه بود و با زدن یک کبریت آتش می گرفت. آتش تا ساعت ها از سر لوله بیرون می زد و راه و مسیر حرکت کاریزکن را روشن می داشت. آتش کاربید خاموش هم نمی شد مگر وقتی که موجودی سنگ درون محفظه تمام شده باشد. آن وقت کاریزکن باز مقداری سنگ از توبره اش به درون محفظه می ریخت و باز آن را آتش می زد و کار را پی می گرفت.

کسانی که در کاریز کار می کردند می دانستند که سنگ کاربید نباید با آب تماس پیدا کند. زیرا امکان داشت یکباره آتش بگیرد و زیان بزرگ به بار آورد. بدین روی می پاییدند که توبره ای از سنگ کاربید که با خود به درون کاریز برده بودند خشک بماند.

بعدها سنگ کاربید در جوشکاری هم به کار بسته شد و نام جوش کاربید گرفت.
جوشکاری کاربید، صورتی از بهره برداری از سنگ کاربید بود که تکامل یافته و در عصر صنعت به کار گرفته می شد.
آنچه در روزگار پیشاصنعتی شده بود ارجی دیگر داشت که سربه سر دستاورد دانش و تجربه نیاکانی ما بود.

بخش بزرگی از پشته ایران بر پایه کاریزها زندگی کرده و برجا مانده است.
تمدن کاریز از مایه های بالش و نازش بشر است.