محمو د فاضلی بیرجندی: مهدی قلی خان هدایت به لقب مخبرالسلطنه. مردی از خاندان فاضل هدایت که چونان خودش و نیز جدش رضاقلی‌خان، تذکره‌نویس و مولف روضه‌الصفای ناصری تا به صادق هدایت از بزرگان اهل قلم عصر حاضر، از این خاندان بوده اند.

مهدی قلی خان شش سال از دوره رضاشاه را نخست وزیر بود. کتابش “خاطرات و خطرات” بارها منتشر شده و مرجعی است برای برخی رخدادهای عصر. کتاب های دیگر هم دارد.

مهدی‌قلی‌خان‌هدایت مردی بود دنیاگشته. کم نیستند کسانی که در کشورهایی گشته اند. اما گویی جز ولنگاری ذاتی خود چیز دیگری نه با خود برده و نه از آن ممالک آورده اند. او مردی بود شگرف. چند زبان می دانست و خارجه را می شناخت. او جز ذکاالملک‌فروغی، دیگر ایرانی است که فلسفه غرب را شناخته و در باره آن نوشته. علاوه، مردی است سخنسرا. عکس جلد کتاب شعرش “تحفه مخبری” را این جا آوردم. شعر او وصف دامن و ابروی یار نیست. علاوه بر پندها و اخلاقیات و نقل حکایات، برخی مبادی مکاتب فلسفی شرق و غرب را به شعر درآورده است. از جماد و حیوان، ماده و روح، از فلسفه یونان تا به اوتوپیای تامس مور، و باز از رخدادهای مهم روز در عالم سروده است. در باره مصاف دین با دانش جدید که در دوره قاجاران مساله ای اساسی شده بود شعر گفته است. و در باره بسی مسایل و امور دیگر.

شعر او استواری نثرش را ندارد. اما مهم است. هم از آن روی که اثر مردی عملگرای اهل سیاست است؛ سرمشقی برای سیاست زدگان متوهم. هم از آن جهت که نماینده آشنایی ایرانی معاصر با فکر و رخدادهای دنیاست. در ترجمه احوال مهدی قلی خان زیاد نوشته اند، و مساله ای است جدا.
من برای این سخن از این مرد کم مانند به میان آوردم تا یاد بزرگان و رسم بزرگی و مرام دانش عملی تکرار شود. گاه، گفتن حتی یک کلمه از این باره در حکم نرمش دادن به پیکر خویش است تا مبادا کرخت شده و زندگی را وانهاده باشد! مبادا! مبادا!