آسی یکی از زبانهای ایرانی شاخهٔ شرقی است که امروزه در قفقاز در منطقهای میان روسیه و گرجستان سخنور دارد.
محسن ابوالقاسمی کتابی با نام دربارۀ زبان آسی نگاشته بود که در سال ۱۳۴۸ بنیاد فرهنگ ایران آن را منتشر کرد. این کتاب از پیوند زیر در دسترس است.
گویندگان این زبان قسمتی در جمهوری اوستیای شمالی-آلانیا و قسمتی در جمهوری گرجستان که ناحیهٔ خودمختار اوستیای جنوبی خوانده میشود، سکونت دارند. گویشی که بیشتر جنبهٔ ادبی دارد «ایرُنی» است. زبان آسی را دنبالهٔ زبان سکایی باستان میشمارند. شمار گویشوران به این زبان، در حدود ۷۰۰ هزار نفر است که عمدتاً در آلان سکونت دارند. همچنین شماری از گویشوران زبان آسی در کشور ترکیه بهسر میبرند. زبان آسی وامواژههایی از زبانهای گرجی و روسی در درون خود دارد.
دو گویش اصلی زبان آسی، گویش ایرونی در خاور اوستیا و دیگوری (دیغوری) در باختر آن است. بیشتر آسها به گویش ایرونی سخن میگویند که گویش ادبی نیزبهشمار میآید. غیرازاین دو گروه یک لهجه آسی دیگر هم در مجارستان وجود داشته که بدان یاسی (jassic) میگفتهاند. زبان یاسی اگرچه از میان رفته اما یاسیها هنوز در مجارستان زندگی میکنند. بهطور کل شمار گویشوران آسی زبانِ لهجه ایرونی بیش از لهجه دیگوری است و از این رو لهجه معیار آسی نیز بهشمار میآید. اخیراً آثار و نوشتههایی نیز به گویش دیگوری ترجمه شدهاست. گویشوران دیگوری اغلب در غرب اوستیا زندگی میکنند و ایرونی لهجه شرقیتر این زبان است.
نیاکان آسها را در قرون وسطی «آلان» و «الآن» و در دوران باستان «سَرمَت» نامیدهاند. این زبان اکنون زبان آسهای اُستیای شمالی (در فدراسیون روسیه) و اُستیای جنوبی (در گرجستان) است. به علاوه در برخی نقاط دیگر چون کابارده بالکار و استاوروپول نیز عدهای به زبان آسی تکلم میکنند. سرزمین آسیزبانها در دو سوی سلسله جبال قفقاز واقع شدهاست. زبان آسی در اصل یک زبان ایرانی است، ولی به سبب تأثیر زبان مردم قفقاز، تغییراتی در آن روی داده و از این جهت آن را یک زبان دو جنبهای و شامل عناصر ایرانی و غیر ایرانی میدانند. بیرونی در مقدمهٔ تحدید نهایت الاماکن مینویسد که زبان قوم آلان و آس، آمیختهای از خوارزمی و بجناکی است.
از زبان آسی در دورهٔ باستان اثری در دست نیست. در دورهٔ کلاسیک و میانه از زبان سکایی غربی جدا میگردد. نزدیکی این زبان با پشتو و یغنابی این رااثبات میکند. اولین اثر به جای مانده از این زبان در دورهٔ کلاسیک نبشتار سنگ قبری در قفقاز است که به خط یونانی. این زبان تنها زبان ایرانی جدید است که از زبان فارسی تأثیر نپذیرفتهاست. آسی زبانان نماینده امروزی زبان قدیم اسکیتها محسوب میشوند. این زبان که از زبانهای ایرانی شرقی بهشمار میرود با زبانهای پامیری و زبان پشتو نزدیکی فراوان دارد. زبان آسی به همراه زبانهای آذری، تاتی، تالشی و کردی زبانهای ایرانی رایج در قفقاز محسوب میشوند. آسیها را بازماندگان ماساژتها و سرمتیها نیز دانستهاند که همگی تیرههای سکایی بودهاند. در دورههای متاخر آثاری از زبان آسی میانه به خط لاتین یا یونانی بدست آمدهاست که همگی تحت تأثیر زبان یونانی بودهاند. همچنین مطالعه آثار میانه آسی نشان میدهد که این زبان آموزه دارای دگرگونی آواشناسی شدهاست و آواهای این زبان تحت تأثیر زبانهای قفقازی تا حد زیادی تغییر یافتهاند. همچنین آسیهای مهاجر در مجارستان نیز آثاری به این زبان خلق کرده و گویشی ویژه برای خود داشتند.
زبان آسی در عین حال که از تأثیر زبان فارسی به دور مانده، ولی بسیاری از ویژگیهای زبانهای باستانی ایران (مانند صرف اسم در حالات چندگانه و کاربرد پیشوندهای متعدد برای افعال و غیره) را نگهداشتهاست.
ثبت دیدگاه