به گزارش ایران ورجاوند به نقل از پژوهشکده هنر فرهنگستان هنر، نشست ترانه‌ها و آوازهای ایرانیان آسیای مرکزی (از سدة سوم تا دهم میلادی) با حضور دکتر محمد شکری فومشی، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهبو عضو گروه هنر شرق پژوهشکده هنر ، عصر روز سه‌شنبه ۱۵ بهمن‌ماه در پژوهشکده هنر برگزار شد.

شکری فومشی درباره قطعه‌دستنویس‌های کشف شده از مانویان تورفان و اطلاعاتی که از این دستنویس‌ها برمی‌آید چنین گفت:«در اوایل قرن بیستم قطعه‌دستنویس‌هایی از جماعت مانوی در تورفانِ چین کشف شد که برخی از آنها نغمه، ترانه و آواز بودند. قطعه‌دستنویس‌های مجموعة تورفان از نیایش‌های بخصوصی در دیرها و کلیساهای مانویان آسیای مرکزی حکایت دارند که به‌صورت ترانه و آواز در قالب گروه‌های کُر و دسته‌های همسرایان خوانده و نواخته می‌شده است.»

بنا به گفته سخنران این نشست، در تورفان بالغ بر ۱۷۸ قطعة آوازی به دست آمده است. این دسته از متون جزء قدیم‌ترین منابع موسیقی جهان و تنها مدارک ما در شناخت آوازهای مذهبی مانویان به‌شمار می‌روند. ترانه‌های کلیسایی مانوی که در جشن‌هایعبادی مختلف به همراهِ رهبر گروه و جمعی از همسرایان (کُر) به صورت آهنگین خوانده می‌شده، تا حدودی به ما اجازه می‌دهند نوع و ساختار این آواز‌ها را روشن کنیم.

تا آنجا که از طریق متون بازمانده ممکن است، ما می‌توانیم مستند نشان‌ دهیم که کیش مانوی از یک نوع نظام موسیقایی خاصی بهره می‌برده که ممکن است در برخی وجوه بی‌شباهت به ساختار و سیستم موسیقایی مَندایی‌ها و مسیحیان نبوده است. این متون نشان می‌دهند که شبه‌نت‌نویسی و طراحی ملودی مانویان ـ که با کمک حروف الفبای مانوی نشان داده شده ـ چگونه بوده است. پی بردن به نحوة شبه‌نت‌نویسیِ موسیقی‌دانانِ مانوی (اگر علائم موجود در متون تورفان را بتوان نُت خواند) به‌راستی می‌تواند به روشن کردنِ فرمول موزیکالِ آوازهای مذهبی مانوی در جشن‌های بزرگی چون «بِما» و برنامه‌هایی آئینی مانند «طعام ربانی» کمک بزرگی کند. متون آوازی از روی اشعار تدوین می‌شده‌اند.

شکری فومشی درباره زبان این متون آوازی گفت: برخی متون آوازی مانوی به دو زبان ایرانی میانة غربی، یعنی فارسی میانه و پارتی، تصنیف شده‌اند. در کلیساهای مانوی، نیایش‌ها گاهی با سازهای مختلف به صورت آواز سراییده و گاهی به شکل مناجات تلاوت می‌شد. در هر دو فرم، نیایش‌هایی وجود داشت که مؤمنان می‌بایست با خروشخوان همراهی کنند، بدین نحو که او بیتی یا بیت‌هایی را می‌خواند و حضار می‌بایست بدان پاسخ گویند. با این که اساس نظم شعر مانوی تا حدود زیادی پشت پردة ابهام قرار دارد، کوشش ما برای به ‌نمایش گذاشتنِ مشخصه‌های متون آوازی که از روی اشعار تصنیف شده‌اند، قطعاً بی‌ثمر نخواهد بود. شاید همین متون دریچه‌ای نوین به روی مطالعات مربوط به اشعار مانوی بگشایند. از این رو، در اینجا می‌کوشیم مهم‌ترین مشخصه‌های متون آوازی را نشان دهیم.

بنا به گفته سخنران نشست، هر پارة آوازی دارای دو بخش بود: ۱٫ متن اصلی،که به چند پارة کوچکِ تقسیم می‌شد و هر یک از این پاره‌ها عنوانی فرعی داشت که با مرکب سرخ نوشته می‌شد؛ ۲٫ متن آوازیِهر یک از آن پاره‌ها که بلافاصله ذیل آنها می‌آمد. برای تصنیف یک پارة آوازی دست‌ کم سه مؤلفة اصلی مدّ نظر قرار می‌گرفت تا با کمک آنها بتوان یک متن را با سازهای گوناگون به صورت آواز خواند: الف)واژه‌ها با کمک خطوط تیره به هجا‌های مختلف تجزیه می‌شدند؛ ب)به انتهای هر یک از هجا‌ها واکة «الف» (ʾ) افزوده می‌شد؛ ج)میان هر یک از هجا‌های تفکیک‌شده هجای موسیقایی YGʾیا YGGʾافزوده می‌شد. یکی از عملکردهای این هجا می‌بایست تنظیم ضرب‌آهنگ‌ها و کُنتراست در آواز بوده باشد.

عضو گروه هنر شرق پژوهشکده هنر در ادامه افزود:‌ از طریق متون ایرانی میانة مانوی از وجود برخی سازها میان جماعت مانویان آسیای مرکزی باخبریم، مانند بربط یا عود، نی، چنگ، و شیپور. معدودی از مینیاتورهای مانوی برخی از این سازها را در دستان نوازندگان مانوی نشان می‌دهند که در حال نواختن هستند. ما از نام دستگاه‌های موسیقایی مانوی چیزی نمی‌دانیم، اما به‌قطع و یقین آنان آوازهای‌ مختلف‌شان را در دستگاه‌های مختلفی می‌نواختند. شاید فارسی میانة «پنج‌خزان» مذکور در یکی از قطعات مانوی به نام یک دستگاه آوازی اشاره داشته باشد.