به گزارش ایران ورجاوند در میان جنگل‌های هیرکانی و در ۸۰ کیلومتری غرب شهر رشت و ۲۲ کیلومتری جنوب شهر تالش مسجدی به نام اسپی مزگت هست. اِسپی مَزگت که کهن‌ترین مسجد گیلان است در دهستان دیناچال پره‌سر در کنارهٔ راست رودخانهٔ دیناچال جای دارد.

با توجه به نوع معماری مسجد، بنای اولیه آن را متعلق به آتشکده‌ای زرتشتی در دورۀ ساسانیان می‌دانند که در دوران اسلامی بدون انجام هیچ تغییراتی به مسجد تغییر کاربری داده است به‌طوری‌که در این مسجد محرابی وجود ندارد. عبادت‌کنندگان از رواق چهارگوش داخلی به‌عنوان مکانی برای نگهداری آتش و دهلیزهای اطراف برای عبادت استفاده می‌کردند. باستان‌شناسان با توجه به تکه سفال‌ها و کتیبه‌های برجای‌مانده، بنای فعلی را متعلق به سدۀ ۴ هجری می‌دانند که در دیگر دوره‌های اسلامی هم کاربری خود را حفظ کرده بود.

بر یکی از دیوارهای آن کتیبۀ کوفی نگاشته شده است که واژه‌های «و لم یخش الا‌ الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین» بخشی از آیه ۱۸ سورۀ توبه بر آن به چشم می‌خورد.

ساختوارۀ این اثر تاریخی آجرهایی در اندازۀ ۶×۲۳×۲۳ سانتی‌متر و قطر دیوار آن ۱۷۵ سانتی‌متر است. سقف بنا کاملاً سفال‌پوش بوده است، اما بر خلاف بام‌های سفال‌پوش امروزی گیلان سفال آن با ملات بر طاق‌ها چسبانده شده و اندازۀ آنها ۳۶×۵۰ سانتی‌متر است. سقف آن با طاق‌هایی طولی و کوره‌پوش‌هایی چند، مسقف شده و سطح بام تا اندازه‌ای شیب دارد، که بدون محافظ‌ رها شده و در حال ویرانی است.

در این محوطه ۴ فصل کاوش باستان‌شناسی انجام شد و برای نگهداری از آن، داربست و شیروانی بر سقف آن زده شد که امروزه خبری از شیروانی نیست. با بارش شدید برف در استان گیلان، این محوطه بیشتر در معرض آسیب قرار گرفته است. تصویرهای دریافتی از یکی از باستان‌شناسان، مربوط به چند روز پیش از بارش برف در گیلان است، که وضعیت نامناسب این محوطه را نشانی می‌دهد.

محوطۀ اسپی مزگت در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۷۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده ‌است.